แม่บทเล็ก เป็นการแสดงที่ตัดตอนมาจากบทละคร ในเรื่องรามเกียรติ์ตอนนารยณ์ปราบนนทุก เรื่องราวมีความเป็นมา ดังนี้ นนทุกเป็นยักษ์มีหน้าที่คอยล้างเท้าเทพบุตรนางฟ้า ณ เชิงเขาไกรลาส เพื่อขึ้นเฝ้าพระอิศวร บรรดาเทพบุตรนางฟ้าทั้งหลายพากันข่มเหงโดยเขกศีรษะ และถอนผมจนศีรษะนนทุกล้าน นนทุกเสียใจจึงขอพรพระอิศวร ให้นิ้วของตนเป็นเพชรชี้ใครตายทั้งสิ้น และชี้บรรดาเทวดานางฟ้าที่มารังแกตนให้ถึงแก่ความตาย ทราบถึงพระนารายณ์และรู้ชะตาของนนทุก ว่าจะตายด้วยหลงเสน่ห์สตรี จึงแปลงองค์เป็นหญิงรูปงามไปคอยท่านนทุก นนทุกนั้นเมื่อพบหญิงสาวมีสิริโฉมโสภา จึงเข้าเกี้ยวพาราสี นางทำกลมารยาให้นนทุกรำตามตนด้วยเพลงชมตลาด เรียกว่า รำแม่บท แม่บทเล็ก เป็นท่ารำมาตรฐานหรือแม่ท่า ใช้ทำนองเพลงชมตลาด มีลีลาเอื้อนช้า นุ่มนวลและอ่อนช้อยตามลักษณะของท่ารำไทยเป็นแบบมาตรฐาน ซึ่งผู้ฝึกนาฎศิลป์จะต้องฝึกรำให้คล่องแคล่วชำนาญ เพื่อเป็นพื้นฐานในการรำเพลงอื่นๆ มีเนื้อเพลงและท่ารำดังนี้
เนื้อเพลง
เทพนมปฐมพรหมสี่หน้า
สอดสร้อยมาลาเฉิดฉิน (โบก)
ทั้งกวางเดินดงหงส์บิน
กินรินเลียบถ้ำอำไพ (โบก)
(ดนตรีรับ) อีกช้านางนอนภมรเคล้า
แขกเต้าผาลาเพียงไหล่ (โบก)
เมขลาโยนแก้วแววไว
มยุเรศฟ้อนในนภาพร (โบก)
(ดนตรีรับ) ยอดตองต้องลมพรหมนิมิต
อีกทั้งพิสมัยเรียงหมอน (โบก)
ย้ายท่ามัจฉาชมสาคร
พระสี่กรขว้างจักรฤทธิรงค์ (โบก)
