รูปแบบ และลักษณะการแสดง
รำพลายชุมพล เป็นการแสดงที่อยู่ในละครเรื่อง แต่เนื่องจากมีผู้นิยมนำมาแสดงเป็นเอกเทศ และได้รับความนิยมมาก กระบวนท่ารำทะมัดทะแมง เพลงที่นำมาใช้ประกอบการแสดง ก็สนุกสนาน รวดเร็ว ผสมผสานท่ารำในลักษณะต่างๆ เช่น กระบวนท่าตีไหล่ออก กระบวนท่ารำหอก และกระบวนท่ารำขี่ม้า เป็นต้น
เป็นการแสดงรำเดี่ยว รำพลายชุมพล ซึ่งอยู่ในละครเสภา เรื่องขุนช้างขุนแผนตอนพระไวยแตกทัพ โดยเฉพาะตอนที่พลายชุมพลแต่งตัวเป็นมอญซึ่งมีเนื้อเรื่องโดยย่อว่า ขุนแผนได้คบคิดกับลูกชายคือพลายชุมพล ลูกชายของตนอีกคนหนึ่ง ซึ่งเกิดจากนางแก้วกิริยา ธิดาเจ้าเมืองสุโขทัย และนัดแนะอุบายให้พลายชุมพล ปลอมตนเป็นมอญใหม่ ยกทัพหุ่นยนต์ ทำทีให้ข่าวระบือ
ไปว่าพวกมอญใหม่ ยกกองทัพมาตีกรุงศรีอยุธยา แต่ความจริงเป็นศึกแก้แค้นระหว่างสมาชิกครอบครัวเดียวกันเอง หรือถ้าจะกล่าวให้ตรงก็คือ ศึกแก้แค้น
ระหว่างพ่อกับลูก (ขุนแผนกับพระไวย)การแสดงละคร เรื่องขุนช้างขุนแผน ตอนพระไวยแตกทัพ
กรมศิลปากรจัดการแสดง ณ โรงละครศิลปากร (สะกดตามสูจิบัตร)เมื่อ พ.ศ ๒๔๙๓ โดยจัดแสดงในวันศุกร์ เสาร์ และอาทิตย์ เวลา ๑๔.๐๐ น.
และ ๒๐.๐๐ น. วันอาทิตย์เพิ่มรอบเช้าเวลา ๑๐.๐๐ น. การจัดการแสดงในครั้งนี้
ผู้ที่รับบทพลายชุมพล (มอญ) ซึ่งมีอยู่ด้วยกัน ๒ ชุด คือ
การรำในชุด “รำพลายชุมพลแต่งตัว” นี้ จุดสำคัญอยู่ที่การใช้ไหล่ เพราะการใช้ไหล่ในท่าของมอญที่จะต้อง “ตีไหล่ออก”
เสียเป็นส่วนมาก และเป็นการรำที่เรียกว่า โก้เก๋ ฉะนั้นผู้ที่รำตัวพลายชุมพล จึงประสบความสำเร็จมาแล้วหลายต่อหลายคน
ดนตรี และเพลงที่ใช้ประกอบการแสดง
ใช้วงปี่พาทย์ไม้นวมแต่เปลี่ยน ขลุ่ย เป็น ปี่มอญ และเพิ่มตะโพนมอญ
เพลงที่ใช้ประกอบการแสดงคือ เพลงมอญดูดาว และเพลงพญาลำพอง
เครื่องแต่งกาย
• เสื้อผ้า
เสื้อแขนยาว คอตั้งผ่าอกตลอด สีชมพู
กางเกงสีชมพู (สนับเพลา)
ผ้านุ่งเป็นผ้าตะโก้ง (ลายตาหมากรุก) ลายตาราง
ผู้ประเจียดสีขาว เขียนยันต์
ผ้าคาดเอวสีเขียว
ผ้าโพกหัวสีแดง ขลิบทอง
เสื้อกั๊กสีดำ ปักลายยันต์
• เครื่องประดับ
ต่างหู
สายเพชรคาดผ้าโพก
เข็มขัดพร้อมหัว
ข้อเท้า
• อุปกรณ์ประกอบการแสดง
ตะกรุด
หอกสัตตะโลหะ
ม้าสีกะเลียว (เขียว)
เนื้อเพลง
แล้วจัดแจงแต่งกายพลายชุมพล
ปลอมตนเป็นมอญใหม่ดูคมสัน
นุ่งผ้าตาหมากรุกของรามัญ
ใส่เสื้อลงยันต์ย้อมว่านยา
คอผูกผ้าประเจียดของอาจารย์
โอมอ่านเสกผงผัดหน้า
คาดตะกรุดโทนทองของบิดา
โพกผ้าสีทับทิมริมขลิบทอง
ถือหอกสัตตะโลหะชนะชัย
เหมือนสมิงมอญใหม่ดูไวว่อง
ขุนแผนขี่สีหมอกออกลำพอง
ชุมพลขึ้นกระเลียวผยองนำโยธา
